Het gebruik van kunstmatige intelligentie (AI) door overheidsinstanties neemt toe. In vergelijking met 2021 (165) zijn er ruim 1,5 keer meer AI-toepassingen gevonden binnen de overheid, blijkt uit verkennend onderzoek van TNO. Vooral gemeentes zijn grootgebruiker: van de in totaal 266 gevonden AI-toepassingen werden er 105 (39%) hier gebruikt. Verder neemt ook de transparantie over het gebruik van AI toe, waardoor het beter is te achterhalen welke technieken de overheid precies gebruikt en voor welk doel.
De studie volgt op eerdere verkennende onderzoeken in 2019 en 2021 en geeft een indicatie van de toepassing van AI binnen de overheid. Sinds het laatste onderzoek is er veel gebeurd op AI-gebied, bijvoorbeeld door de lancering van ChatGPT en de opkomst van generatieve AI. Op basis van publiekelijk toegankelijke bronnen en surveys onder overheidsinstanties zijn er 266 AI-toepassingen gevonden. Dit zijn er flink meer vergeleken met de vorige keren: 165 in 2021 en 75 in 2019.
Een groot deel van de toepassingen (105) is gevonden bij gemeenten. Ook worden veel toepassingen in samenwerkingsverband ontwikkeld (46). Daarna volgen agentschappen (23) zoals bijvoorbeeld Rijkswaterstaat, DUO en RVO. Voor het eerst zijn er meer voorbeelden van implementatie (102) dan van toepassingen in de experimenteerfase (95) gevonden. Dit laat zien dat de toepassing van AI volwassen aan het worden is.
Soort toepassing en techniek
AI wordt het meest gebruikt voor kennisverwerking, archivering en anonimisering (60) gevolgd door inspectie en handhaving (54). De toename in anonimiseringssoftware is te verklaren door de invloed van de Wet open overheid (Woo). Er worden verschillende voorbeelden genoemd van succesvolle toepassingen in het publieke domein. Zoals een anonimiseringstool om vertrouwelijke gegevens te kunnen afschermen, een algoritme dat met camerabeelden scheepsbewegingen in de haven detecteert, één voor visserij- en voor weginspecties, en een virtuele beleidsassistent voor het sneller en beter beantwoorden van Kamervragen.
De meest gebruikte technieken zijn beeldherkenning (80) met spraak- en tekstherkenning als tweede (70). Opvallend is dat er slechts 8 toepassingen gebruikmaakten van generatieve AI en LLM’s (large language models). Dat komt onder meer doordat generatieve AI kan worden gezien als een online dienst, die veelal door individuen binnen een organisatie wordt gebruikt.
Transparantie
Er is in 2024 meer transparantie over de toepassing van AI in de publieke dienstverlening. Zo is van meer voorbeelden te achterhalen welke AI techniek werd toegepast. Dit jaar is maar van 38 voorbeelden (14%) onbekend welke type AI techniek is toegepast, ten opzichte van 72 (44%) in 2021. In 2019 was het in vrijwel alle gevallen (75) niet mogelijk om de AI techniek vast te stellen. Dit heeft ook te maken met de komst van het Algoritmeregister in 2022. In dit register kunnen overheidsorganisaties hun algoritmes registreren ter bevordering van de transparantie. Vooralsnog hebben 119 organisaties hun algoritmes geregistreerd.
De derde AI quickscan
De cijfers over het aantal AI-toepassingen komen uit onderzoek dat TNO deed op verzoek van de werkgroep Publieke Diensten van de Nederlandse AI Coalitie. Het is een vervolg op de quickscan AI in de publieke dienstverlening uit 2019 en 2021 die TNO uitvoerde in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken. Voor de toepassing van AI in de publieke dienstverlening zocht TNO antwoord op de vraag waar AI binnen de publieke sector wordt toegepast, wat er sinds 2021 is veranderd en welke inzichten de afgelopen jaren zijn opgedaan over AI bij de overheid. Het onderzoek geeft geen volledig beeld van de AI toepassing binnen de overheid maar is een indicatie.
