Drie wetenschappers bespreken het concept van “zelfbewustzijn” bij mensen en onderzoeken hoe robots kunnen worden ingezet om dit fenomeen beter te begrijpen. Hun artikel is gepubliceerd in Science Robotics. In dit artikel artikel buigen een cognitief roboticus, een cognitief psycholoog en een psychiater zich over het concept van zelfbewustzijn bij mensen.
De ervaring van “een zelf hebben”—dat in ons lichaam is geworteld en in staat is tot handelen in de wereld—komt voor mensen vanzelfsprekend over. Hieraan is een gevoel verbonden van continuïteit in het zelf en de erkenning dat anderen ook een zelf hebben. Robots kunnen worden ingezet als belichaamde modellen van het zelf (en de subcomponenten ervan) of als testplatforms voor psychologische experimenten. Volgens de auteurs is het mogelijk om in robots enkele processen te genereren die bijdragen aan het menselijk zelfbewustzijn.
De auteurs van het artikel zijn Agnieszka Wykowska (hoofd van de onderzoekseenheid Sociale Cognitie in Mens-Robot Interactie bij IIT in Italië), Tony Prescott (hoogleraar Cognitieve Robotica aan de Universiteit van Sheffield, VK) en Kai Vogeley (hoogleraar Psychiatrie en Psychotherapie aan de Universiteit van Keulen, Duitsland).
Zelfbewustzijn en lichamelijkheid
De onderzoekers baseren hun werk op het idee dat zelfbewustzijn bij mensen nauw verbonden is met het hebben van een lichaam, het voelen ervan, en het ervaren van handelingen en interacties. Uit cognitief onderzoek blijkt dat zelfbewustzijn geen statisch gegeven is, maar bestaat uit meerdere processen, zoals het gevoel van lichaamsbezit (“ownership”) en het ervaren van handelingsbekwaamheid (“agency”)—het gevoel controle te hebben over eigen acties.
Roboticawetenschappers werken aan het ontwikkelen van robots die in staat zijn tot zelf-anderonderscheid (herkenning van het eigen lichaam) en het detecteren van de gevolgen van hun eigen handelingen (agency). Vanuit dit perspectief kunnen robots fungeren als modellen voor de cognitieve processen die het menselijk zelfbewustzijn ondersteunen. Daarnaast kunnen robots worden gebruikt als experimentele instrumenten om aspecten van zelfbewustzijn te onderzoeken, omdat ze over een lichaam beschikken en kunnen interacteren met mensen en hun omgeving.
Twee onderzoeksrichtingen
De auteurs beschrijven twee manieren waarop robots bijdragen aan het onderzoek naar het menselijk zelfbewustzijn:
Robots kunnen worden geprogrammeerd om processen in de menselijke geest en hersenen te simuleren die bijdragen aan de ervaring van een zelf. Volgens psychologisch en neurowetenschappelijk onderzoek ontstaat het gevoel van zelf als de hersenen een verklaring genereren voor sensorische ervaringen en de eigen rol daarin. Een robot, als fysiek belichaamd actor, is een geschikt platform om dergelijke theorieën te testen.
Robots kunnen ook worden gebruikt in psychologische experimenten waarin mensen met hen interacteren, terwijl de robots sociale vaardigheden vertonen, zoals taalgebruik of gezamenlijke aandacht. Uit experimenten van Wykowska’s groep blijkt dat mensen soms een gevoel van gedeelde agency ontwikkelen met robots, bijvoorbeeld wanneer ze samenwerken in een team en de robot wordt gezien als een intentionele actor.
Zelfontwikkeling en robots
De auteurs trekken ook een parallel tussen de ontwikkeling van zelfbewustzijn bij mensen en de mogelijkheid om aspecten hiervan over te brengen op robots. Zo ontwikkelen kinderen rond hun vierde levensjaar een gevoel van continuïteit in het zelf en het besef dat anderen ook een zelf hebben. Voor robots wordt dit onderzocht door geheugenmodules te creëren die lijken op het autobiografische geheugen van mensen. Deze technologie staat echter nog in de kinderschoenen: robots hebben momenteel geen bewustzijn van zichzelf als entiteiten die van dag tot dag bestaan, noch zien zij anderen als zelfstandige wezens.
Het artikel benoemt toekomstige richtingen en uitdagingen in het gebruik van robots om het zelfbewustzijn te begrijpen, met name wanneer dit wordt aangetast door aandoeningen zoals schizofrenie of autisme. Door deze variaties beter te begrijpen, hopen de auteurs meer inzicht te krijgen in de bouwstenen van het zelfbewustzijn.
